ಶೂದ್ರ ಶಂಬುಕ ಮತ್ತು ರಾಮಾಯಣ – ಒಂದು ಚರ್ಚೆ

– ರಾಘವೇಂದ್ರ ಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯ

ಹಲವಾರು ಜನ ಶಂಬುಕನ ಉದಾಹರಣೆ ಕೊಟ್ಟು ರಾಮನ ಮೇಲೆ ಅಧರ್ಮದ ಪಟ್ಟ ಹೊರಿಸ್ತಾರೋದು ನೋಡಿ, ನನ್ನ ದೃಷ್ಟಿಕೋನವನ್ನೂ ಹಂಚಿಕೊಳ್ಳೋಣವೆಂದು ನಿರ್ಧರಿಸಿದ್ದರಿಂದ,ಈ ಲೇಖನ.ಇದರ ಬಗ್ಗೆ ಒಂದು ಚರ್ಚೆ ಆದ್ರೆ ಚೆನ್ನಾಗಿರುತ್ತೆ ಅನ್ನಿಸ್ತು. ನಾನು ರಾಮಾಯಣನ್ನು ಧರ್ಮಗ್ರಂಥವಾಗಿ ಅಥವಾ ಪುರಾಣವನ್ನಾಗಿ ನೋಡುವುದಿಲ್ಲವಾದ್ದರಿಂದ, ರಾಮನೆಂಬ ‘ಮರ್ಯಾದಾ ಪುರುಷೋತ್ತಮ’ ಮಾಡಿದ್ದು ಸರಿಯೋ ತಪ್ಪೋ ಎಂಬ ವಿಮರ್ಷೆಗೆ ಕೈ ಹಾಕಲಾರೆ. ರಾಮನೆಂಬ ಪಾತ್ರ ಮಾಡಿದ್ದು ಸರಿಯೋ ಎಂದು ನೋಡುವ ಪ್ರಯತ್ನವಷ್ಟೇ.

ನನಗೆ ಗೊತ್ತಿದ್ದಂತೆ ಕಥೆ ಹೀಗಿದೆ (ತಪ್ಪಿದ್ದಲ್ಲಿ ದಯವಿಟ್ಟು ತಿದ್ದಿ):

“ರಾಮನ ಆಸ್ಥಾನಕ್ಕೆ ಒಬ್ಬ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ತನ್ನ ಮಗನ ಸಾವಿಗಾಗಿ ನ್ಯಾಯ ಕೇಳಲು ಬರುತ್ತಾನೆ. ಎಲೈ ರಾಜನೇ, ನೀನೇನೋ ಅನ್ಯಾಯ ಮಾಡಿರಬೇಕು, ಆದ್ದರಿಂದ ಯಾವ ತಪ್ಪನ್ನೂ ಮಾಡನ ನನ್ನ ಮಗನ ಸಾವಾಗಿದೆ ಎಂದು ಆರೋಪಿಸುತ್ತಾನೆ. ನಾರದಮುನಿ ಇದರಬಗ್ಗೆ ಕೊಟ್ಟ ಹಿನ್ನೆಲೆ ಹಾಗೂ ಶಂಭುಕನ ತಪಸ್ಸಿನ ಬಗ್ಗೆ ತಿಳಿದು ರಾಮ ಶಂಬುಕನಿದ್ದಲ್ಲಿಗೆ ಪ್ರಯಾಣ ಬೆಳೆಸುತ್ತಾನೆ. ಶಂಬುಕನನ್ನು ಭೇಟಿ ಮಾಡಿ, ಅವನ ತಪಸ್ಸಿನ ಕಾರಣ ಕೇಳಲಾಗಿ, ಶಂಬುಕ ‘ರಾಮ, ನಾನು ಶೂದ್ರ ಕುಟುಂಬದಲ್ಲಿ ಜನಿಸಿದವನು. ನನ್ನ ಕಠಿಣ ಪರಿಶ್ರಮದಿಂದ ದೇವತೆಗಳನ್ನು ಮೆಚ್ಚಿಸಿ, ದೇವಲೋಕವನ್ನು ನನ್ನದಾಗಿ ಮಾಡಿಕೊಂಡು, ಈ ದೇಹದೊಂದಿಗೇ ಸ್ವರ್ಗವನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸುವ ನಿರ್ಧಾರದಿಂದ ಈ ತಪಸ್ಸನ್ನು ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದೇನೆ” ಎನ್ನುತ್ತಾನೆ. ಅದಕ್ಕೆ ರಾಮ ‘ಅಯ್ಯಾ ನಿನ್ನ ತಪಸ್ಸು, ಪರಿಶ್ರಮ ಒಳ್ಳೆಯದೇ ಆದರೂ, ಅದರ ಹಿಂದಿನ ಕಾರಣ ಅಸಾತ್ವಿಕವಾದದ್ದು’ ಎಂಬ ಕಾರಣದಿಂದ ಅವನ ಹರಣ ಮಾಡುತ್ತಾನೆ.
ಇಲ್ಲಿ ಮೊದಲನೆಯದಾಗಿ, ಶಂಭುಕ ಶೂದ್ರನೆಂಬ ಅಂಶ ಗಳಿಕೆಗೇ ಬರುವುದಿಲ್ಲ. ಶಂಬುಕನಿಗೆ ದೊರಕಿದ ಈ ಶೂದ್ರತ್ವವನ್ನು ವಾಲ್ಮೀಕಿಯ ಮೇಲೆ ಆರೋಪಿಸಲೂ ಬರುವುದಿಲ್ಲ. ಯಾಕೆಂದರೆ ಉತ್ತರಕಾಂಡ/ಉತ್ತರ ರಾಮಾಯಣ ಬರೆದವ ವಾಲ್ಮೀಕಿ ಅಲ್ಲವೇ ಅಲ್ಲ. ವಾಲ್ಮೀಕಿಯ ರಾಮಾಯಣ, ರಾಮನ ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕದೊಂದಿಗೇ ಮುಗಿಯುತ್ತದೆ ಎಂಬ ವಾದಗಳೇ ಹೆಚ್ಚಿನದಾಗಿ ಚಾಲ್ತಿಯಲ್ಲಿದೆ. ಇಡೀ ರಾಮಾಯಣಕ್ಕಿಂತ ಹೆಚ್ಚಿನ ಸಾಮಾಜಿಕ ವಿವಾದಗಳು ಉತ್ತರಕಾಂಡದಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುವುದು ನೋಡಿದರೆ, ಉತ್ತರಕಾಂಡದ ನಿಜ ಉದ್ದೇಶವೂ, ಅದರ ಪಲಿತಾಂಶಗಳ ಮೇಲೆ ಅನುಮಾನ ಹುಟ್ಟದೇ ಇರುವವರು ಬಹಳವೇ ಕಡಿಮೆ.

ಇಷ್ಟರ ಮೇಲೂ, ರಾಮ ಅವನು ಶೂದ್ರನೆಂಬ ಕಾರಣಕ್ಕಾಗಿ ಕೊಲ್ಲಲಿಲ್ಲ. ಅವನು ಕೊಂದದ್ದು, ಶಂಬುಕನ ತಪಸ್ಸು ಒಳ್ಳೆಯದೇ ಆದರೂ, ಅವನ ಪರಿಶ್ರಮ ಒಳ್ಳೆಯದೇ ಆದರೂ, ಅದರ ಹಿಂದಿನ ತಾತ್ವಿಕ ಕಾರಣ ಸರಿಯಲ್ಲವೆಂಬ ಕಾರಣಕಾಗಿಯಷ್ಟೇ. ದೇವಲೋಕವನ್ನು ತನ್ನದಾಗಿಸಕೊಳ್ಳಬೇಕೆಂಬ ಸ್ವಾರ್ಥ ಯೋಚನೆ ಬಹುಜನರ ಹಿತದಲ್ಲಿರದ್ದರಿಂದ ರಾಮ ಶಂಬುಕನನ್ನು ಕೊಲ್ಲುವ ನಿರ್ಧಾರಕ್ಕಿಳಿಯುತ್ತಾನೆ. ಎಲ್ಲಾ ತಪಸ್ಸುಗಳೂ ಧಾರ್ಮಿಕವಾಗಬೇಕಾಗಿಲ್ಲ. ರಾವಣ ಕೂಡಾ ಒಬ್ಬ ಮಹಾತಪಸ್ವಿಯಾಗಿದ್ದರೂ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣನಾಗಿದ್ದರೂ ಸಹ, ಅವನ ಅಸಾತ್ವಿಕ ಬೇಡಿಕೆಗಳಿಂದಾಗಿಯೇ ಅವನ ಪಾಪದ ಭಾರ ಹೆಚ್ಚಾದದ್ದು ಎಂಬ ಪೂರ್ವಕಥೆಯನ್ನು ಇಲ್ಲಿ ನೆನಪಿಡಬೇಕು. ಇಷ್ಟೇ ಅಲ್ಲದೆ ಶಬರಿಯೂ ಸಹ ಶೂದ್ರಳೇ ಆಗಿದ್ದರೂ ರಾಮ ಯಾವುದೇ ಯೋಚನೆಯಿಲ್ಲದೆ ಅವಳು ಕೊಡುವ ಎಂಜಲು ಹಣ್ಣನ್ನು ಸಂತೋಷದಿಂದಲೇ ಸ್ವೀಕರಿಸುವುದಿಲ್ಲವೇನು? ಮಧ್ಯಪ್ರದೇಶದ ಜಾನಪದ ಕಥೆಯೊಂದರ ನೀತಿಯ ಪ್ರಕಾರ, ಶಂಬುಕ ರಾಮನನ್ನು ಭೇಟಿಮಾಡಲು ತನ್ನ ಸಮಯಕ್ಕಾಗಿ ಕಾಯದೇ, ರಾಮನ ಗಮನ ಸೆಳೆಯುವುದಕ್ಕಾಗಿ ಯಾಗ ಯಜ್ಞದ ಹೆಸರಿನಲ್ಲಿ ಅನಗತ್ಯ ನಿರ್ಧಾರಗಳನ್ನು ಕೈಗೊಂಡು ರಾಮನನ್ನು ತಾನಾಗಿಯೇ ಆಹ್ವಾನಿಸುತ್ತಾನೆ. ಇದರಿಂದ ರಾಮ ಅವನನ್ನು ಕೊಲ್ಲುವ ಮೂಲಕ ಮೋಕ್ಷ ಕರುಣಿಸುತ್ತಾನಂತೆ! ಈ ಕಥೆಗೆ ಏನನ್ನೋಣ!?

ಅಷ್ಟೇ ಅಲ್ಲದೆ, ಶಂಬುಕನ ‘ದೇಹದೊಂದಿಗೆ ಸ್ವರ್ಗ ಪ್ರವೇಶಿಸಬೇಕೆಂಬ’ ಬೇಡಿಕೆ ಧಾರ್ಮಿಕವಾಗಿ ಅಸಾಧುವಾದದ್ದು. ಅನ್ನಮಯಕೋಶದ ಅಸ್ತಿತ್ವದ ಕಾರಣಗಳು, ಅದರ ಹಕ್ಕುಗಳು ಮತ್ತು ಕರ್ತವ್ಯಗಳು, ಈ ಲೋಕಕ್ಕಷ್ಟೇ ಸೀಮಿತವಾದದ್ದು. ದೇವಲೋಕಕ್ಕೆ ಅನ್ನಮಯ ಕೋಶ ಪ್ರವೇಶಿಸಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲವೆಂಬ ತಳಹದಿಯ ಮೇಲೆ ರಾಮ ಶಂಬುಕನ ತಪಸ್ಸನ್ನು ಹಾಗೂ ಜೀವನವನ್ನು ಕೊನೆಗೊಳಿಸುತ್ತಾನೆ. ಆದರೆ, ನೆನಪಿರಲಿ, ಈ ಕಥೆಯ ಅಂತ್ಯದಲ್ಲಿ ಶಂಬುಕನ ಸಾವು ಕೊಲೆಯಾಗಿ ಚಿತ್ರಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿಲ್ಲ, ರಾಮ ಶಂಬುಕನಿಗೆ ಮೋಕ್ಷ ಕೊಡಿಸುವ ಮೂಲಕ ಅದೊಂದು ಉದ್ದಾರದ ಕಥೆಯಾಗಿ ಚಿತ್ರಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ. ನಾವು ಸ್ವೀಕರಿಸುವ ತಳಹದಿಯ ಮೇಲೆ, ಕಥೆಯ ನೀತಿ ಅಡಗಿದೆಯಷ್ಟೆ.

ರಾಮ ಒಬ್ಬ ರಾಜನಾಗಿ ನ್ಯಾಯಯುತವಾಗಿಯೂ ಧಾರ್ಮಿಕವಾಗಿಯೂ ನಡೆದುಕೊಳ್ಳಬೇಕಾದ ಧರ್ಮಸೂಕ್ಷ್ಮದ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಲ್ಲಿದ್ದಾನೆ. ಇಂತಹ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಶಂಬುಕನ ಸಾವು ಒಬ್ಬ ಶೂದ್ರನ ಕೊಲೆಯಾಗಿಯೂ ಪರಿಗಣಿಸಲ್ಪಡಬಹುದು, ಅಥವಾ ಶಂಬುಕನ ಆಸೆಯ ಪ್ರಕಾರ (ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿಯಲ್ಲದಿದ್ದರೂ) ಅವನಿಗೆ ಮೋಕ್ಷ ನೀಡುವ ಕಥೆಯಾಗಿಯಾದರೂ ಪರಿಗಳಿಸಲ್ಪಡಬಹುದು. ನಮ್ಮ ವಾದದ ತಳಹದಿಯ ಮೇಲೆ, ಇದರ ಪಲಿತಾಂಶ ನಿಲ್ಲುತ್ತದೆ. ವಾಲ್ಮೀಕಿ ಸ್ವತಃ ಬೇಡನಾಗಿದ್ದು ಒಬ್ಬ ಶೂದ್ರ ಪಾತ್ರಕ್ಕೆ ಮೋಸಮಾಡುವನೇ!? ವರ್ಣಾಶ್ರಮಕ್ಕೆ ರಾಮ ಅಷ್ಟೆಲ್ಲಾ ಬೆಲೆಕೊಡುವವನಾಗಿದ್ದರೆ, ಶಂಭುಕನೊಬ್ಬ ಶೂದ್ರ ಎಂಬ ಕೇವಲ ಕಾರಣಕ್ಕಾಗಿ ಅವನ ಮೇಲೆ ದ್ವೇಷ ಸಾಧಿಸುವವನಾಗೊದ್ದರೆ, ಅದೇ ವರ್ಣಾಶ್ರಮದ ಪ್ರಕಾರ ಉಚ್ಚಸ್ಥಾನಿಯಾದ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ವರ್ಣಕ್ಕೆ ಸೇರಿದ ರಾವಣನನ್ನು ರಾಮ ಕೊಲ್ಲುತ್ತಿದ್ದನೇ? ರಾವಣ ಯಾವತ್ತು ತನ್ನ ಅಸುರ ಸೇನೆಯನ್ನು ಕಟ್ಟಲಾರಂಭಿಸಿದನೋ ಅಂದೇ ಅವನಲ್ಲಿ ತಾಮಸ ಗುಣಗಳ ಶೇಖರಣೆ ಆರಂಭವಾಗಿ, ಅವೇ ಅವನ ಅವಸಾನಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಗುತ್ತವೆಯೇ ಹೊರತು, ರಾಮ ರಾವಣನನ್ನು ಹೊಕ್ಕುಳಕ್ಕೆ ಬಾಣವಿಟ್ಟು ಕೊಂದ ಎಂಬ ಕಾರಣದಿಂದಲ್ಲ. ಅದು ಬರೀ ಸಾಂಕೇತಿಕ ಎಂದು ನನ್ನ ಅನಿಸಿಕೆ.

ಇಷ್ಟಾಗಿ ರಾಮಾಯಣವನ್ನು ವಾಲ್ಮೀಕಿಯೊಬ್ಬನೇ ಬರೆದಿಲ್ಲ. ನೂರಾರು ದೇಶಗಳಲ್ಲಿ, ಸಾವಿರಾರು ಹಳ್ಳಿಗಳಲ್ಲಿ ಲಕ್ಷಾಂತರ ಜನ ಬರೆದಿದ್ದಾರೆ. ಈ ಕಾರಣಕ್ಕಾಗಿಯೇ ರಾಮಾಯಣ ಬೇರೆ ಬೇರೆ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ, ಬೇರೆ ಬೇರೆ ಆವೃತ್ತಿಯಲ್ಲಿ ಚಾಲ್ತಿಯಲ್ಲಿದೆ. ಕಾಂಬೋಡಿಯಾದ ರಾಮಾಯಣದಲ್ಲಿ ಸಮುದ್ರ ಸೇತು ಕಟ್ಟುವ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಹನುಮಂತ ಜಲಕನ್ಯೆಯರ ರಾಣಿಯೊಂದಿಗೆ ಅನುರಾಗಿಯಾಗುತ್ತಾನೆ. ಮಲೇಶಿಯಾದ ರಾಮಾಯಣ ರಾಮ ಧರ್ಮಿಯಾಗಿದ್ದರೂ ಸಹ ಅವನನ್ನು ಅಶಕ್ತನೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಿ, ಅವನಿಗಿಂತಾ ಲಕ್ಷ್ಮಣನೇ ಹೆಚ್ಚಿನ ಆದರ್ಶವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸುತ್ತದೆ. ಬರ್ಮಾದ ರಾಮಾಯಣದಲ್ಲಿ ರಾಮನಿಗೆ ಯಮನೆಂದೂ ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ ಹಾಗೂ ಪರಶುರಾಮ ಕೂಡಾ ರಾಮಾಯಣದ ಒಂದು ಭಾಗವಾಗುತ್ತಾನೆ. ಈ ಅಂಶ ನಮಗೇನನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ!? ರಾಮಾಯಣ ಎಂಬುದು ‘ಬದುಕಿನ ಕೆಲ ಮೂಲ ಸೂತ್ರಗಳನ್ನು ತಿಳಿಹೇಳುವ ಎಳೆಯಿರುವ ಸಂಕಲನ. ಅವರವರ ತಿಳುವಳಿಕೆಗೆ ಅನುಗುಣವಾಗಿ ರಾಮಾಯಣದ ಬೇರೆ ಬೇರೆ ಆವೃತ್ತಿಗಳು ಚಾಲ್ತಿಗೆ ಬಂದವು’ ಎಂದೆನಿಸುವುದಿಲ್ಲವೇ?

ಬರಹಗಾರನನ್ನೂ, ಅವನ ಜಾತಿಯನ್ನೂ ಈ ಕಥೆಯ ಒಳಗೆ ಎಳೆದು ತರುವುದು ಸ್ವಲ್ಪವೂ ಸೂಕ್ತವಲ್ಲ. ಭವಭೂತಿ ತನ್ನ ‘ಉತ್ತರ ರಾಮ ಚರಿತ’ದಲ್ಲಿ ರಾಮನ ಈ ನ್ಯಾಯದ ಬಗ್ಗೆ ಅಸಹನೆ ವ್ಯಕ್ತಪಡಿಸುತ್ತಾನೆ. ಹಾಗೆಂದ ಮಾತ್ರಕ್ಕೆ ಸ್ವತಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣನಾದ ಭವಭೂತಿಯನ್ನು ಪ್ರಗತಿಪರ ಎನ್ನಬೇಕೇ? ಜನ್ಮತಃ ದನಗಾಹಿಯಾದ ಕಾಳಿದಾಸ ತನ್ನ ‘ರಘುವಂಸ’ದಲ್ಲಿ ಯಾವುದೇ ಹಿಂಜರಿಕೆಯಿಲ್ಲದೆ ಈ ಕಥೆಯನ್ನು ಪ್ರಸ್ತುತಪಡಿಸುತ್ತಾನೆ. ಹಾಗೆಂದ ಮಾತ್ರಕ್ಕೆ ಕಾಳಿದಾಸ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವಾದಿಯೇ? ಒಕ್ಕಲಿಗನಾಗಿ ಹುಟ್ಟಿದ ಕುವೆಂಪು, ಅಹಿಂಸಾವಾದಿಯಾದ ಕುವೆಂಪು, ತಮ್ಮ ಅಸಾಧಾರಣ ನಾಟಕಕೃತಿಯಾದ ‘ಶೂದ್ರ ತಪಸ್ವಿ’ಯಲ್ಲಿ, ಈ ಇಡೀ ಕಥೆಗೆ ಬೇರೆಯದೇ ರೂಪಕೊಟ್ಟು ನಮ್ಮನ್ನು ಬೆರಗಾಗಿಸುತ್ತಾರೆ. ಅವರನ್ನೆಲ್ಲಿಗೆ ವರ್ಗೀಕರಿಸಿ ಕೂರಿಸೋಣ!? ಇಷ್ಟೆಲ್ಲಾ ಭಾಷಣ ಬಿಗಿಯುವ ಹುಸಿವರ್ಣಾಶ್ರಮದ ವಾದಿಗಳಿಗೆ ಸ್ವತಃ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಸಹ ತಮ್ಮ ‘ಅನ್ಹಿಲೇಶನ್ ಆಫ್ ಕಾಸ್ಟ್’ ನಲ್ಲಿ ‘ರಾಮ-ಶಂಬುಕನ ಕಥೆಗೆ ವರ್ಣಾಶ್ರಮದ ಇಂಬು ಕೊಡುವವರು ಮೂರ್ಖರು. ಈ ಕಥೆ ವರ್ಣಾಶ್ರಮವೆಂಬುದು ಅದೆಂತಹ ಸುಳ್ಳು ಎಂದು ತೋರಿಸುತ್ತದೆಯೇ ಹೊರತು ರಾಮನ ಅಧರ್ಮವನ್ನಲ್ಲ’ ಎಂದಿದ್ದು ಕಾಣುವುದೇ ಇಲ್ಲ.

ರಾಮನ ಸುತ್ತ ಹೆಣೆಯಲಾಗಿರುವ ಈ ರಾಮಾಯಣ, ‘ಶಿಲಾಯುಗದಿಂದ ನಾಗರೀಕತೆಯೆಡೆಗೆ ಮನುಷ್ಯನ ಮೊದಲ ಮೆಟ್ಟಿಲು’ ಎಂದು ಸಾಂಕೇತಿಕವಾಗಿ ಪರಿಗಣಿಸುವ ನನಗೆ, ಅವನ ಕಥೆಯಲ್ಲಿ ಮನುಷ್ಯಜಾತಿ ನಡೆದುಬಂದ ದಾರಿ, ಮೌಲ್ಯಗಳ ಎತ್ತಿಹಿಡಿಯುವಿಕೆ, ಹಾಗೂ ಮಂದುವರೆಯಬೇಕಾದ ದಾರಿಯ ಬಗ್ಗೆ ಜಿಜ್ಞಾಸೆಗಳು ಕಂಡುಬರುತ್ತದೆಯೇ ಹೊರತು, ವರ್ಣಾಶ್ರಮವಲ್ಲ. ಉಳಿದವರಿಗೆ ಕಂಡುಬಂದರೆ ತಪ್ಪೆಂದು ಹೇಳುವ ಅಧಿಕಾರವೂ ನನಗಿಲ್ಲ. ನಮ್ಮ ಶಕ್ತಿಯಿದ್ದಷ್ಟೂ ನಾವು ನೋಡುತ್ತೇವೆ, ಅದಕ್ಕಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ನೋಡಬೇಕಾದಲ್ಲಿ ನಮಗೆ ಜ್ಞಾನಾರ್ಜನೆಯೆಂಬ ಕನ್ನಡಕದ ಅವಶ್ಯಕತೆಬೀಳುತ್ತದೆ ಅಲ್ಲವೇ? ಕನ್ನಡಕ ಸಿಗದಿದ್ದಲ್ಲಿ, ಇನ್ನೊಬ್ಬರ (ಜ್ಞಾನಿಗಳ) ದೃಷ್ಟಿಕೋನದ ಮೂಲಕ ನೋಡಬೇಕಾಗುತ್ತದೆಯಷ್ಟೇ! ಇಡೀ ರಾಮಾಯಣ, ಸಾಮಾಜಿಕಜೀವನದಲ್ಲಿ ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಬರಬಹುದಾದ ಕಷ್ಟಗಳ ಬಗ್ಗೆ, ಆ ಕಷ್ಟಗಳಿಗೆ ಅಂದಿನ ಸಾಮಾಜಿಕ ಚೌಕಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ನ್ಯಾಯವನ್ನೂ ಒದಗಿಸುವ ಪ್ರಯತ್ನದ ಎಳೆಯಲ್ಲಿ ಮುಂದೆ ನಡೆಯುತ್ತದೆಯೇ ಹೊರತು, ರಾಮನೊಬ್ಬ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಹದೇವರು ಎಂದು ಹೇಳಲು ಪ್ರಯತ್ನಿಸಿದ್ದು ನನಗೆಲ್ಲೂ ಕಂಡುಬರಲಿಲ್ಲ.

ನಿಮಗೇನಾದರೂ ಕಂಡುಬಂದಿದ್ದರೆ, ಮುಕ್ತ ಚರ್ಚೆ ನಡೆಯಲಿ.

ಈ ಬರಹಕ್ಕೆ,ರಾಜಾರಾಮ್ ಹೆಗಡೆಯವರು ಕೊಟ್ಟ  ಪ್ರತಿಕ್ರಿಯೆ ಹೀಗಿದೆ :
ರಾಜಾರಾಮ್ ಹೆಗಡೆ : ಉತ್ತಮವಾದ ಲೇಖನ. ತುಂಬಾ ಸಮರ್ಥವಾಗಿ ವಾದಿಸಿದ್ದೀರಿ. ಅಭಿನಂದನೆ. ರಾಮನು ಶಂಬೂಕನನ್ನು ವಧಿಸಲು ನೀವು ಹೇಳಿದ ಕಾರಣವಿದೆಯೇ ಹೊರತೂ ಅವನು ಶೂದ್ರ ಎಂದಲ್ಲ. ಈ ಅಂಶವನ್ನು ಕುವೆಂಪು ಶೂದ್ರ ತಪಸ್ವಿ ನಾಟಕವನ್ನು ಬರೆದಾಗ ಕನ್ನಡದ ಕೆಲವು ಚಿಂತಕರು ಗಮನಕ್ಕೆ ತಂದಿದ್ದರು. ರಾಮಾಯಣವು ಇಂಥ ವಧೆಗಳನ್ನು ಮೋಕ್ಷ ಎಂಬುದಾಗಿಯೂ ಗ್ರಹಿಸುತ್ತದೆ. ಏಕೆಂದರೆ ಅದು ರಾಮ ಭಕ್ತಿ ಕೇಂದ್ರಿತವಾದ ಒಂದು ಕಾವ್ಯ. ಆದರೆ ಇಂದಿನ ಕೆಲವು ಚಿಂತಕರು ಒಂದೆಡೆ ನೂರಾರು ರಾಮಾಯಣಗಳಿವೆ ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ, ಮತ್ತೊಂದೆಡೆ ಯಾವುದೋ ಒಂದು ರಾಮಾಯಣವನ್ನು ಸತ್ಯ ಎಂಬಂತೆ ಬಿಂಬಿಸುತ್ತಾರೆ, ಬಹುಶಃ ಇವರಿಗೆ ರಾಮಾಯಣದ ಕುರಿತು ಏನೂ ಕುತೂಹಲಗಳಿದ್ದಂತೆ ಕಾಣುವುದಿಲ್ಲ. ಬದಲಾಗಿ ತಮ್ಮ ಜಾತಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಕಥೆಯನ್ನು ಜನರ ಮೇಲೆ ಹೇರುವುದು ಹಾಗೂ ನಮ್ಮ ಪರಂಪರೆಯನ್ನು ಹೀಗಳೆಯುವುದು ಮಾತ್ರ ಉದ್ದೇಶವಾಗಿದೆ. ಇವರೆಲ್ಲ ನಮ್ಮ ಪರಂಪರೆಯ ಪಾವಿತ್ರ್ಯತೆಯನ್ನು ಹಾಳುಮಾಡುತ್ತೇವೆ ಎಂದು ವೀಳ್ಯ ಸ್ವೀಕರಿಸಿ ಬಂದಂತೆ ಕಾಣುತ್ತದೆ. ಒಂದು ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಇವರೆಲ್ಲ ಆಧುನಿಕ ಮಿಶನರಿಗಳೇ.